Οδηγίες για τη μετάφραση στα αρχαία ελληνικά

Όπως είναι γνωστό, πριν ασχοληθούμε με τη μετάφραση τον κειμένου, πρέπει πρώτα να το κατανοήσουμε, τόσο ως προς την κεντρική του ιδέα όσο και ως προς τα επιμέρους νοήματα του.

Α. Μεταφράζω καλά σημαίνει: μεταφράζω πιστά.

Β. Μεταφράζω πιστά δεν σημαίνει: μεταφράζω δουλικά το γράμμα του κειμένου,

                                                        αλλά: μεταφράζω πιστά τα νοήματα του κειμένου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ SMART LEARN, ΣΕΛ 13-14

Γ. Επομένως, σε κάθε κείμενο, περίοδο, πρόταση, φράση και λέξη προσπαθώ να βρω το ακριβές νόημα, τι δηλαδή θέλει να πει ο συγγραφέας ή ο ομιλητής. Αυτό το επιτυγχάνω, μόνο αν δω το ζητούμενο μέσα στα ευρύτερα συμφραζόμενά του συσχετίζοντάς το με ό,τι αναφέρθηκε προηγουμένως.

                Τις περισσότερες φορές το ίδιο το κείμενο δίνει τις καλύτερες απαντήσεις στα ερωτήματά μας· βλέπω λοιπόν το κείμενο σφαιρικά συνδέοντας τα νοήματα μεταξύ τους, για να βρω το ακριβές νόημα της δύσκολης λέξης ή φράσης και να τη μεταφράσω σωστά. Δεν προσπαθώ να μεταφράσω τη δύσκολη λέξη ή φράση χωρίς να την εντάξω στο νόημα της πρότασης στην οποία ανήκει και, κατ' επέκταση, στο νόημα της (ημι)περιόδου, στην οποία ανήκει η πρόταση. Προσαρμοζόμαστε στη ροή του λόγου συνδυάζοντας τους κανόνες του συντακτικού με τη λογική.

Δ. Αφού αποσαφηνίσω τις δυσκολίες, μεταφράζω, έχοντας πάντα στο μυαλό μου ότι η μεγαλύτερη αρετή της μετάφρασης είναι η σαφήνεια. Μεταφράζω λοιπόν με τέτοιο τρόπο, ώστε το κείμενο που θα δημιουργήσω να είναι απολύτως σαφές και κατανοητό. Οι ασάφειες, τα αμφιλεγόμενα σημεία και τα ασύνδετα - πολλές φορές αλλοπρόσαλλα - νοήματα κοστίζουν βαθμολογικά- ας μην ξεχνάμε ότι τα βαρύτερα μεταφραστικά λάθη είναι τα νοηματικά, αυτά δηλαδή που διαστρεβλώνουν, ή και παντελώς ακυρώνουν, τα νοήματα του κειμένου. Να θυμόμαστε πάντοτε ότι μεταφράζουμε όχι για τον εαυτό μας, αλλά για το διορθωτή μας: αυτός που θα πάρει στα χέρια του το κείμενο μας για να το διορθώσει, πρέπει να το καταλάβει αμέσως και να μην "κολλήσει" σε κανένα σημείο. Επιτυχία λοιπόν στη μετάφραση σημαίνει, μετά την ολοκλήρωση της μεταφραστικής μου προσπάθειας, να μπορώ να αποδώσω άνετα το νόημα του κειμένου με δικά μου λόγια· αν βγω από την αίθουσα εξετάσεων και δεν ξέρω τι έλεγε το κείμενο στο οποίο διαγωνίστηκα, είναι σχεδόν βέβαιο ότι η μετάφρασή μου απέτυχε.

Διαδικασία Μετάφρασης

                Στην καθαυτό μεταφραστική διαδικασία τώρα: η βασικότερη μεταφραστική αρχή είναι η εξής: μεταφράζω φροντίζοντας να είμαι όσο το δυνατόν πιο κοντά στο γράμμα του κειμένου, χωρίς όμως αυτή η εγγύτητα να προδίδει το πνεύμα του κειμένου, δηλαδή τα νοήματα. Με άλλα λόγια: αν διαπιστώσω ότι η κατά λέξη μετάφρασή μου είτε διαστρεβλώνει το νόημα είτε είναι απαράδεκτη από αισθητική άποψη, επιλέγω, χωρίς φόβο, μια πιο ελεύθερη απόδοση, αρκεί να αποδίδει ακριβώς και σαφώς το νόημα και να είναι ωραία ή, τουλάχιστον, ανεκτή από αισθητική άποψη. Πάντοτε λοιπόν η μετάφρασή μας είναι μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην κατά λέξη και στην πιο ελεύθερη απόδοση.

Ας δούμε μερικά προβλήματα που συχνά αντιμετωπίζουμε:

·               Έχω να μεταφράσω μία πολύ μεγάλη περίοδο, που αποτελείται από πολλές προτάσεις, κύριες ή δευτερεύουσες. Πώς να την αντιμετωπίσω; Ο βασικός σκοπός σ' αυτές τις περιπτώσεις είναι να μεταφράσουμε ολόκληρη την περίοδο χωρίς να την "σπάσουμε" σε μικρότερες ημιπεριόδους και χωρίς να αλλάξουμε τη σειρά των προτάσεων όπως την έχει επιλέξει ο συγγραφέας. Είναι βέβαια αναγκαίο να καταλάβουμε από πού εξαρτάται η κάθε δευτερεύουσα πρόταση, για να κάνουμε τους απαραίτητους συσχετισμούς. Αυτός ο σκοπός πραγματοποιείται τις περισσότερες φορές, αλλά αν το κείμενο μας είναι ιδιαίτερα στρυφνό με πολύπλοκα νοήματα και πολλαπλές υποτάξεις, μπορούμε κάλλιστα να αλλάξουμε τη σειρά των προτάσεων ή και να "σπάσουμε" τη μεγάλη περίοδο σε μικρότερες ημιπεριόδους, αρκεί να δηλώνουμε την εσωτερική - λογική σχέση μεταξύ των ημιπεριόδων με τη χρήση κατάλληλων μορίων ή επιρρημάτων.

·               Έχω να μεταφράσω μια μεγάλη πρόταση με πολλούς όρους και με δύσκολη πλοκή. Τι πρέπει να κάνω; Εδώ θα με βοηθήσει η γνώση μου στο Συντακτικό: κάνω αναλυτική σύνταξη στην πρόταση, φροντίζοντας να ξέρω ο κάθε όρος από ποιον άλλο όρο εξαρτάται. Έτσι, βάζω τις λέξεις σε φυσική (για τα κριτήρια της ν.ε.) συντακτική σειρά και μεταφράζω ανάλογα.

·               Ενώ έκανα σωστά τη σύνταξή μου και μετέφρασα σύμφωνα με αυτή, η μετάφραση της πρότασης δεν με ικανοποιεί, καθώς δεν δίνει πλήρες νόημα. Τι γίνεται στην περίπτωση αυτή; Το πιθανότερο είναι ότι πρέπει στη μετάφραση να συμπληρωθούν νοήματα, που ο συγγραφέας έκρινε περιττό να αναφέρει ως ευκόλως εννοούμενα. Δεν θα διστάσω συνεπώς καθόλου να προσθέσω λέξεις ή και ολόκληρες φράσεις στη μετάφραση μου, προκειμένου το νόημα να είναι ξεκάθαρο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος λόγος είναι συνθετικός: οι συγγραφείς δηλαδή φρόντιζαν να συμπυκνώνουν πολλά νοήματα σε όσο το δυνατόν λιγότερες λέξεις. Αντίθετα, ο νεοελληνικός λόγος είναι αναλυτικός: έτσι απέδωσε π.χ. με δευτερεύουσες προτάσεις τα απαρέμφατα και τις μετοχές της αρχαίας, ενώ προσθέτει νοήματα εκεί που ο αρχαίος συγγραφέας τα παραλείπει ως περιττά.

·               Ενώ έκανα σωστά τη σύνταξή μου και μετέφρασα σύμφωνα με αυτή, η μετάφραση της πρότασης δεν με ικανοποιεί από αισθητική άποψη. Πώς πρέπει να αντιμετωπίσω αυτό το πρόβλημα; Όπως είπαμε αμέσως πιο πριν, η δομή του α.ε. λόγου είναι διαφορετική από τη δομή του ν.ε. λόγου. Δεν είναι λοιπόν δυνατόν να μεταφερθούν αυτούσιες στη μετάφραση όλες οι συντάξεις του αρχαίου κειμένου· επομένως, όχι μόνο δικαιούμαι, αλλά είμαι και υποχρεωμένος να μεταβάλλω στη μετάφραση συντάξεις του αρχαίου κειμένου που δεν τις "σηκώνει" η ν.ε. γλώσσα. Η α.ε. γλωσσά, λόγου χάρη, αρέσκεται συχνά στις παθητικές συντάξεις σε αντίθεση με τη ν.ε. γλωσσά, η οποία προτιμά σαφώς τις ενεργητικές· δεν θα διστάσω λοιπόν να μετατρέψω μια παθητική σύνταξη του κειμένου σε ενεργητική στη μετάφραση, όταν διαπιστώσω ότι η πιστή μεταφορά της παθητικής σύνταξης στη ν.ε. είναι  όχι τόσο καλαίσθητη. Το ίδιο θα πράξω και με οποιαδήποτε άλλη προβληματική σύνταξη του αρχαίου κειμένου.

·               Τι γίνεται με τη μετάφραση των μετοχών; Γενικά οι μετοχές μεταφράζονται με τις αντίστοιχες στη ν.ε. δευτερεύουσες προτάσεις, εκτός από τις τροπικές, οι οποίες έχουν άλλους μεταφραστικούς τρόπους. Σε πολλές πάντως περιπτώσεις, μετοχές χρονικές ή τροπικές - ιδίως σε αόριστο - καλό είναι να μεταφράζονται σαν ρήματα και να συνδέονται με το ρήμα που προσδιορίζουν με ένα "και". Η απλοποίηση της υπόταξης και η αντικατάστασή της με παράταξη δίνει σ' αυτές τις περιπτώσεις μία ευχάριστη και ευάκουστη μετάφραση. Π.χ. και ό Ξενοφών άναστάς είπε = (με υπόταξη) και ο Ξεν., αφού σηκώθηκε, είπε· (με παράταξη) και ο Ξεν. σηκώθηκε και είπε (σαφώς προτιμότερη, νομίζουμε, η δεύτερη μετάφραση).

·               Τι γίνεται με τη μετάφραση των "άγνωστων" λέξεων; Ως γνωστόν, στις εξετάσεις δεν δίνονται άγνωστες λέξεις, παρά μόνον αν αυτές είναι όντως άγνωστες στους μαθητές, είναι δηλαδή λέξεις σπάνιες ή ποιητικές, Οι υπόλοιπες θεωρούνται, ευλόγως, γνωστές, αφού θεωρείται δεδομένο ότι όταν πάω για εξετάσεις, πρέπει να κατέχω ένα αρκετά ικανοποιητικό αριθμό λέξεων ή φράσεων, ειδικών όρων (δικανικών, στρατιωτικών κ.λπ.), καθώς και λέξεις - παγίδες, αυτές δηλαδή που χρησιμοποιούνται και στη ν.ε., αλλά με διαφορετική σημασία. Αν ωστόσο εξακολουθώ να έχω άγνωστες λέξεις, η εξαγωγή της σημασίας τους θα βασιστεί: (α) στην ετυμολογία της λέξης· θα προσπαθήσω δηλαδή να βρω άλλες λέξεις της α.ε. με την ίδια ρίζα, και ίσως αυτό με βοηθήσει για τη σωστή μετάφραση της ζητούμενης- αν η λέξη είναι σύνθετη, βρίσκω και ερμηνεύω τα συνθετικά της μέρη  (β) στην ένταξη της λέξης στα νοηματικά της συμφραζόμενα, όπως εκθέσαμε τον προβληματισμό παραπάνω.